Δημοσιεύεται παρακάτω ένα κείμενο από το τεύχος no145 του περιοδικού  Echanges  (φθινόπωρο 2013). Έχει σημασία η κριτική στην αυτοδιαχείριση να συνοδεύεται και από αναφορές σε σύγχρονα συγκεκριμένα παραδείγματα πέραν της αναγκαίας θεωρητικής κριτικής, ειδικά από τη στιγμή που εδώ στην Ελλάδα απέχουμε ακόμα από το να αποκτήσει η λεγόμενη “συνεργατική οικονομία” το οικονομικό και κοινωνικό βάρος που έχει στη Γαλλία (10% της οικονομικής δραστηριότητας, 2.4 εκατ. εργαζόμενοι). Η αυτοδιαχειριστική ιδεολογία και η κριτική της αποτελούν και θα αποτελούν ένα από τα σύγχρονα πεδία αντιπαράθεσης εντός οποιουδήποτε χώρου, “πολιτικού” ή “κοινωνικού”, καθώς η καπιταλιστική αναδιάρθρωση θα εντείνεται ενσωματώνοντας και τις λογικές της “αλληλέγγυας οικονομίας”. 

Α.

Στις 24 Ιουλίου, το υπουργικό συμβούλιο ολοκλήρωσε τη συζήτηση πάνω σε ένα σχέδιο νόμου με τίτλο «Κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία (KAO)» τροποποιώντας το καθεστώς λειτουργίας των εσεπ (εργατικών συνεταιρικών εταιρειών παραγωγής), το οποίο στη Γαλλία προσδιορίζει και το νομικό πλαίσιο των συνεργατικών· ειπωμένο αλλιώς, τον τρόπο με τον οποίο η αυτοδιαχείριση πρέπει να λειτουργεί υπό το κεφάλαιο. Αυτό το σχέδιο, το οποίο προορίζεται να έρθει στη Βουλή τον Νοέμβριο, προβλέπει κυρίως τους τρόπους με τους οποίους οι μισθωτοί μιας επιχείρησης θα μπορούν να την ανακτούν σε περίπτωση θανάτου του ιδιοκτήτη. Δεν είναι ούτε χρήσιμο ούτε απαραίτητο να μπούμε στις λεπτομέρειες αυτού του σχεδίου –το οποίο δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να συμπληρώνει την ήδη υπάρχουσα νομοθεσία πάνω στις συνεργατικές και να προωθεί τη δημιουργία μιας εσεπ υπό αυτές τις συγκεκριμένες συνθήκες– ειδικά από τη στιγμή που μπορεί να αλλάξει μέχρι να ψηφιστεί.

Οι συνεργατικές παραγωγής ή κατανάλωσης, αγροτικές ή βιομηχανικές, είναι πλήρως ενσωματωμένες σε αυτόν τον κόσμο. Συχνά, δεν αποτελούν παρά ένα πρακτικό πλαίσιο συγκάλυψης μιας κατάστασης που μοιάζει με οποιαδήποτε καπιταλιστική επιχείρηση και επιπλέον, σε σύγκριση με την κυριαρχία των πολυεθνικών, υποβιβάζονται στις τάξεις του οικονομικού περιθωρίου.

Επιπλέον, δεν πρόκειται εδώ να ασκηθεί θεωρητική κριτική στην αυτοδιαχείριση, αλλά μόνο να εξεταστεί τι συνιστούν πραγματικά οι συνεργατικές εντός του καπιταλιστικού συστήματος και ποιος είναι ο ρόλος που η παρουσία τους μπορεί να παίξει λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο του παγκόσμιου παραγωγικού συστήματος. Δύο ακραία παραδείγματα επιτρέπουν να εντοπίσουμε την κατεύθυνση πάνω στην οποία μπορεί να εξελιχθεί κάθε συνεργατική.

Οι πρόσφατες [μέσα στο 2012] απεργίες στην Ιταλία αποκάλυψαν ότι όλος ο κλάδος των logistics οργανώνεται με τη μορφή συνεργατικών, κάτι που επιτρέπει –παράδοξο όσον αφορά την ίδια την αρχή της αυτοδιαχείρισης– την πλήρη παράκαμψη της εργατικής νομοθεσίας και την εγγύηση της μάξιμουμ εκμετάλλευσης της εργασιακής δύναμης. Είναι πολύ απλό, οι όποιοι διευθυντές –και στην πλειοψηφία τους ιδιοκτήτες– των συνεργατικών υποχρεώνουν τους υποψήφιους μισθωτούς να είναι συνεργάτες· κάτι που τους αποκλείει από τη συνθήκη του μισθωτού και τις εξασφαλισμένες κοινωνικές εγγυήσεις και τα πλεονεκτήματα των μισθωτών. Αυτό επιτρέπει μια εκμετάλλευση χωρίς νομικά όρια, μιας και [οι συνεργάτες] εκμεταλλεύονται τους εαυτούς τους όπως κάθε «ανεξάρτητος».

Continue reading →

αναδημοσίευση από blaumachen

Το κεφάλαιο ως χρήµα και το χρήµα ως κεφάλαιο, ιστορία και φετιχισµός

Tο κεφάλαιο µε τη µορφή του χρήµατος συνδέεται µε τη µορφή της κεφαλαιακής σχέσης Χ-Ε-Χ΄, πρόκειται για το λεγόµενο χρηµατικό κεφάλαιο. Το Χ αυτής της σχέσης λειτουργεί ως χρήµα το οποίο µπαίνει στη διαδικασία παραγωγής και µετατρέπεται σε κεφάλαιο. Το χρήµα λειτουργεί απευθείας ως κεφάλαιο µέσω της µορφής Χ-Χ΄. Με την ιδιότητά του να λειτουργεί ως κεφάλαιο, το χρήµα γίνεται ένα sui generis εµπόρευµα, και µέσω αυτής της µετατροπής του σε εµπόρευµα, το χρήµα ως κεφάλαιο αποτελεί τη µετατροπή του ίδιου του κεφαλαίου,ως κεφαλαίου, σε εµπόρευµα. Αυτές οι δύο µορφές (Χ-Ε-Χ΄ και Χ-Χ΄) αποτελούν δύο διαφορετικούς τρόπους µορφοποίησης των εννοιών κεφάλαιο και χρήµα. Έχει σηµασία να εστιάσουµε στο ότι σε αυτές τις µορφές το χρήµα δεν λειτουργεί απλά σαν χρήµα –αν και εµφανίζεται να λειτουργεί απλά έτσι– αφού θέτει σε ενέργεια τη διαδικασία παραγωγής και πραγµατοποιεί την υπεραξία, στην πρώτη περίπτωση το γεγονός αυτό εµφανίζεται άµεσα, ενώ στη δεύτερη δεν εµφανίζεται άµεσα.

Το κρίσιµο στοιχείο εδώ είναι να έχουµε πάντα στο µυαλό µας ότι το κεφάλαιο είναι κοινωνική σχέση που µορφοποιεί συνολικά την κοινωνία. Η έννοια µε την οποία ο Μαρξ συµπύκνωσε αυτή τη µορφοποιητική λειτουργία της εκµετάλλευσης είναι ο ΚΤΠ. Η έννοια του τρόπου παραγωγής και ειδικότερα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (ΚΤΠ) δεν αποτελεί την έννοια ενός εµπειρικά δεδοµένου καπιταλισµού (π.χ. του καπιταλισµού της Αγγλίας του 1867) αλλά η θεωρητική της λειτουργία είναι να εντοπίζει την ειδοποιό διαφορά της συγκεκριµένης (καπιταλιστικής) ταξικής εκµετάλλευσης, τον πυρήνα των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων εκµετάλλευσης, ο οποίος διαφοροποιεί το συγκεκριµένο «τρόπο» εκµετάλλευσης από οποιονδήποτε άλλο. Ο ΚΤΠ δεν αναφέρεται µόνο στο επίπεδο της εκµετάλλευσης. Αναφέρεται και στον τρόπο µε τον οποίο µετασχηµατίζεται η υπεραξία σε πρόσθετο κεφάλαιο, δηλαδή έµµεσα αναφέρεται σε όλα τα επίπεδα της καπιταλιστικής κοινωνίας, σε όλες τις σχέσεις και τους ρόλους που απορρέουν από αυτές, ώστε να αναπαράγεται η καπιταλιστική κοινωνία.

Ο ΚΤΠ, όµως, ως έννοια, έχει το δικό του πεδίο όρασης· αναφέρεται στον πυρήνα της διαδικασίας µορφοποίησης της κοινωνίας, στην κυρίαρχη όψη της: στη διευρυµένη αναπαραγωγή των δύο απαραίτητων όρων για την αναπαραγωγή του συνόλου της κοινωνίας, του κεφαλαίου και της εργασίας. Κάθε καπιταλιστικός κοινωνικός σχηµατισµός όµως έχει και µια ιστορία. Ο ταξικός συσχετισµός των δυνάµεων, και γενικότερα οι κοινωνικοί ρόλοι που τον στηρίζουν και στηρίζονται σε αυτόν, υφίστανται σωρεία µετασχηµατισµών και µεταβολών, που όλες τους αποκρυσταλλώνονται σε µετασχηµατισµούς των µορφών µέσα από τις οποίες υλοποιείται η κυριαρχία του ΚΤΠ. Πρόκειται για µετασχηµατισµούς των ιστορικών όρων εµφάνισης των σχέσεων. Χωρίς την ανάλυση αυτών ακριβώς των ιστορικών αποτελεσµάτων και της δυναµικής της ταξικής πάλης, η οποιαδήποτε µελέτη της δοµής ενός τρόπου παραγωγής, είναι ελλειπής και, σε τελική ανάλυση, µεθοδολογικά λανθασµένη.

Η γενική αυτή ανάλυση εφαρµόζεται στο συγκεκριµένο θέµα που µας αφορά εδώ. Ονοµάζουµε τον σύγχρονο καπιταλισµό χρηµατοπιστωτικό γιατί ενώ η χρηµατοπιστωτική σφαίρα είναι «αναγκαία» για τη λειτουργία κάθε καπιταλισµού, άρα εντάσσεται στην έννοια του ΚΤΠ, στον σύγχρονο νεοφιλελεύθερο καπιταλισµό, έχει ποιοτικά διαφοροποιηµένο ρόλο συγκριτικά µε αυτόν που είχε στην περίοδο πριν την ανάδυσή του, π.χ. τη δεκαετία του 1950. Στην περίοδο του αναδιαρθρωµένου καπιταλισµού η µορφή Χ-Χ΄ παίζει πλέον ειδικό και πρωτεύοντα ρόλο στη µορφοποίηση της κοινωνίας από τη σχέση της εκµετάλλευσης. Όταν λέµε λοιπόν ότι το κεφάλαιο γίνεται εµπόρευµα εννοούµε ότι η κοινωνική σχέση κεφάλαιο γίνεται εµπόρευµα (sui generis) και λόγω του ρόλου αυτής της µορφής το µέλλον της καπιταλιστικής κοινωνίας είναι αυτό που γίνεται εµπόρευµα.

Στο τοκοφόρο κεφάλαιο (Χ-Χ΄) φαίνεται η επιστροφή του σαν κεφάλαιο να εξαρτάται από την απλή συµφωνία ανάµεσα σε δανειστή και δανειζόµενο.¹ Ο Μαρξ αποκαλεί τη µορφή Χ-Χ΄ «παράλογη», «φετιχιστική», «εξωτερική». Ο Μαρξ εδώ, όπως και στην ανάλυση του φετιχισµού του εµπορεύµατος, δεν εννοεί ότι η µορφή Χ-Χ΄ είναι «ψευδής». Δεν εννοεί ότι η µορφή αυτή αποτελεί µόνο µία µορφή που δεν έχει νόηµα ως µορφή, αλλά η «αλήθειά» της «κρύβεται» στην αναπτυγµένη έκφραση της Χ-[Χ-Ε-Χ΄]-Χ΄. Και εδώ, όπως σε όλες τις εκφάνσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας, ο φετιχισµός αντιστοιχεί σε µία αναγκαία, κοινωνικά έγκυρη οργάνωση της καθηµερινής λειτουργίας του κατόχου του κεφαλαίου αλλά και όλων των υπόλοιπων δρώντων παραγόντων που εµπλέκονται στην καθηµερινή αναπαραγωγή της καπιταλιστικής κοινωνίας. Όταν ο Μαρξ λέει «εξωτερική» µορφή δεν παραπέµπει σε µία επιφάνεια που πίσω της κρύβεται η ουσιαστική πραγµατικότητα αλλά σε µία οργάνωση του «εσωτερικού» έτσι ώστε το Χ-Χ΄ να αποτελεί όχι µόνο αποτέλεσµα της λειτουργίας και συγχρόνως «εµπράγµατη» µορφή του σκοπού της διαδικασίας Χ-Ε-Χ΄ αλλά ταυτόχρονα να αποτελεί όρο για την οµαλή λειτουργία του Χ-Ε-Χ΄.

Παρέκβαση σχετικά µε τη µέθοδο του Μαρξ

Η µέθοδος του Μαρξ δεν είναι αυτοανάπτυξη λογικών κατηγοριών. Η ανάπτυξη της έννοιας του χρήµατος από την αρχή του πρώτου τόµου έως το σηµείο που εµφανίζεται το χρήµα ως κεφάλαιο στον τρίτο τόµο (στο κεφάλαιο για το τοκοφόρο κεφάλαιο και στη συνέχεια) αποτελεί µία από τις κινήσεις που ως σύνολο συνθέτουν την εννοιολογική ανάπτυξη της ολότητας του ΚΤΠ. Η ανάπτυξη όλων των κατηγοριών γίνεται µε τη µέθοδο της διαλεκτικής, αλλά όχι στο κενό. Η ανάπτυξη γίνεται δεδοµένης της ύπαρξης και της ιστορίας του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και εµβαπτίζεται ως ανάπτυξη µέσα σε αυτήν την ιστορία. Η ιστορία (κυρίως ως ταξική πάλη) αποτελεί για τον Μαρξ απαραίτητο στοιχείο συγκρότησης του εννοιολογικού του συστήµατος συνολικά, δεν είναι απλώς ένα στοιχείο «χρήσιµο» ή «διευκρινιστικό». Δεν αποδεικνύει ο Μαρξ αυτά που λέει µε «εµπειρικά παραδείγµατα». Αντίθετα δοµεί τις έννοιές του στη βάση της ύπαρξης του εξωτερικού από το εννοιολογικό του σύστηµα «πραγµατικού», δηλαδή δεδοµένης της ανεξάρτητης από την οργανωµένη σκέψη ύπαρξης της πρώτης, θολής αναπαράστασης του χαοτικού συγκεκριµένου. Μόνο µέσα από τον συνεχή αναστοχασµό αυτής της ανεξάρτητης ύπαρξης του χαοτικού συγκεκριµένου και µέσα από την εύρεση και παρουσίαση της ειδικής αλληλεπίδρασής της µε κάθε έννοια που κατασκευάζεται, και µε κάθε µετάβαση από µια «απλή» έννοια σε µια «πιο πλούσια» έννοια, µόνο µε αυτή τη διπλή κίνηση αναπτύσσεται το οικοδόµηµα του πλούσιου συγκεκριµένου, δηλαδή το οικοδόµηµα της οργανωµένης σκέψης. Η ιστορική πρακτική είναι το στοιχείο που «εµπλουτίζει» την έννοια. Αυτός ο εµπλουτισµός γίνεται µε την τοποθέτηση της έννοιας στο ιστορικό της πλαίσιο, δηλαδή, µε την εµβάπτισή της στην ολότητα των σχέσεων που έχουν παραχθεί ιστορικά. Οι συνθήκες, η ιστορική πρακτική, είναι που καθιστούν αναγκαία τη µετάβαση στην πιο «πλούσια» έννοια και δείχνουν την κατεύθυνση αυτής της µετάβασης. Μόνο έτσι το χάος της πρώτης πρόσληψης και η πραγµατικά «ακατάστατη» εµφάνιση της πραγµατικότητας µπορεί να «τακτοποιηθεί» ως εννοιολογικό σύστηµα. Σύµφωνα µε αυτή την ανάγνωση της µέθοδου του Μαρξ, µόνο όταν (εκκινώντας από το χρήµα) φτάνουµε στo χρηµατοπιστωτικό σύστηµα (µία από τις κινήσεις της εννοιολογικής ανάπτυξης της ολότητας του ΚΤΠ) εµφανίζεται ρητά η ολοκληρωµένη µορφή (της έννοιας) του χρήµατος ως κεφάλαιο, Χ-Χ΄ όπου ήδη το Χ = Χ-Ε-Χ΄. Το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα υπάρχει ήδη όταν γράφει ο Μαρξ. Με τον ειδικό τρόπο που αναπτύσσει ο Μαρξ τις αρχικές «απλές» έννοιές του όταν ξεκινάει από την ανταλλαγή, αφήνει ανοικτή την ανάγκη της ύπαρξης των πιο «πλούσιων» εννοιών. Πρόκειται για µία κίνηση από τη µία έννοια στην άλλη που αναπτύσσει επαρκώς τις αρχικές έννοιες στη µετέπειτα πιο πλούσια µορφή τους. Το χρήµα, όταν ο Μαρξ έχει φτάσει στο «κατασκευαστικό» σηµείο που του επιτρέπει να µιλήσει για το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, και λειτουργεί αλλά και εµφανίζεται να λειτουργεί πλέον ως κεφάλαιο. Εµφανίζεται δηλαδή σύµφωνα µε την έννοια του κεφαλαίου ως αυτοαξιοποιούµενη αξία. Αξίζει να παρατηρήσουµε ότι ο Μαρξ εµφανίζει για πρώτη φορά το χρήµα ως κεφάλαιο ήδη στο τέταρτο κεφάλαιο του πρώτου τόµου του Κεφαλαίου αλλά τότε «διακόπτει» την εξέλιξη της έννοιας γιατί πολύ απλά, στο σηµείο που βρίσκεται η κατασκευή του, δεν µπορεί να τη συνεχίσει. Για να µπορέσει να προχωρήσει την ανάλυσή του για το χρήµα πρέπει πρώτα να αφήσει τη φασαριόζικη και «φασµατική» σφαίρα της κυκλοφορίας και να µπει µαζί µε τον εργάτη (που τον σέρνει ο κεφαλαιοκράτης από πίσω του) στη σφαίρα της παραγωγής (όπου εξαφανίζεται µαζί µε τον Μπένθαµ η ισότητα και η ελευθερία). Επανέρχεται λοιπόν στο χρήµα στον τρίτο τόµο µόνο όταν έχει εξηγήσει α) µέσω της έννοιας της υπεραξίας ότι η ανταλλαγή δεν είναι παρά ο τρόπος ύπαρξης της εκµετάλλευσης στην καπιταλιστική κοινωνία, β) ότι η κεφαλαιακή σχέση µπορεί να αναπαράγεται διευρυνόµενη ακόµη και αν υπάρχουν µόνο δύο «καθαρές» τάξεις καπιταλιστών και εργαζόµενων, και γ) ότι ο τρόπος ύπαρξης της αξίας είναι το κέρδος και ότι το κεφάλαιο εµφανίζεται στην κυκλοφορία µε τη µορφή του χρήµατος (χρηµατικό κεφάλαιο).² Μόνο τότε εµφανίζεται η ανεπτυγµένη µορφή του χρήµατος ως κεφάλαιο, το τοκοφόρο κεφάλαιο, η µορφή Χ-Χ΄.

Η σχέση του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος µε την παραγωγή

(δηλαδή την εκµετάλλευση)

Με την εµφάνιση του τοκοφόρου κεφαλαίου το χρήµα εµφανίζεται όχι µόνο να λειτουργεί ως κεφάλαιο, δηλαδή να προκαταβάλλεται ως χρηµατικό κεφάλαιο για να εκκινήσει η διαδικασία παραγωγής, αλλά να εκχωρείται σε κάποιον ως κεφάλαιο. Ο Μαρξ προειδοποιεί ότι ναι µεν «σαν κεφάλαιο υπάρχει το κεφάλαιο στην πραγµατική κίνηση, όχι στο προτσές της κυκλοφορίας αλλά µόνο στο προτσές της παραγωγής, στο προτσές εκµετάλλευσης της εργασιακής δύναµης»αλλά «το ζήτηµα έχει όµως διαφορετικά µε το τοκοφόρο κεφάλαιο και ακριβώς αυτή η διαφορά αποτελεί τον ειδικό του χαρακτήρα». Η διαφορά είναι ότι «ο κάτοχος του χρήµατος που θέλει το χρήµα του σαν τοκοφόρο κεφάλαιο, το εκχωρεί σε έναν τρίτο, το ρίχνει στην κυκλοφορία το κάνει εµπόρευµα σαν κεφάλαιο».³ Η αξία χρήσης αυτού του εµπορεύµατος είναι η παραγωγή κέρδους. Η παραχώρηση, δηλαδή ο δανεισµός του χρήµατος για ένα ορισµένο χρονικό διάστηµα και η επανείσπραξη του ίδιου χρήµατος µε τόκο (υπεραξία), είναι η µορφή της κίνησης του τοκοφόρου κεφαλαίου.⁴ Το τοκοφόρο κεφάλαιο είναι ο τρόπος µε τον οποίο το χρήµα συµπεριλαµβάνει ως χρήµα τη µορφή του κεφαλαίου και εποµένως ο τρόπος µε τον οποίο το χρήµα δεν είναι µόνο µορφή εµφάνισης της αξίας και γενικό ισοδύναµο αλλά συγχρόνως είναι αυτοαξιοποιούµενο µέγεθος.

Continue reading →

Στα κράτη της “αραβικής άνοιξης” η κρίση παίρνει ολοένα και περισσότερο τη μορφή της κρίσης του ίδιου του Kράτους. Πέρα από την αποσάθρωση της Αιγύπτου, η κατάσταση γίνεται ολοένα και χειρότερη στην Τυνησία, και ποτέ δε βελτιώθηκε από το χάος που προέκυψε μετά το 2011 στη Λιβύη.  Στο κράτος αυτό δεν σταθεροποιήθηκε σε καμία στιγμή μια νομιμοποιημένη κρατική εξουσία. Αυτή η γενικευμένη αποσταθεροποίηση είναι δεδομένη στις τέσσερις δεκαετίες του κύκλου του νεοφιλελεύθερου-χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού για την υποσαχάρια αφρική, και η Νότια Αφρική εντάσσεται τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότερο στην “εποχή των ταραχών” με συγκρούσεις κυρίως των βιομηχανικών εργατών στα ορυχεία και των φτωχών που διαμαρτύρονται για τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης τους.

Η κρίση του Κράτους όμως δεν περιορίζεται μόνο στις χώρες του Μαγκρέμπ ή/και της Αφρικής γενικότερα. Στη λατινική αμερική, η κατάσταση επιδεινώνεται συνεχώς. Στη Βραζιλία τις τελευταίες μέρες έγιναν και πάλι βίαιες διαδηλώσεις σε αρκετές πόλεις. Η εισβολή σε τράπεζα, η καταστροφή εισόδου τηλεοπτικού σταθμού αποτελούν ενδείξεις του σημείου που βρίσκεται ακόμη η κοινωνική ένταση. Στη Χιλή εδώ και πολλούς μήνες συνεχίζονται οι συγκρούσεις για την εκπαιδευτική αναδιάρθρωση, στην Κολομβία οι συγκρούσεις των αγροτών, αρχικά, με την αστυνομία τείνουν να πάρουν τη μορφή εξέγερσης με τη συμμετοχή φοιτητών και άλλω προλετάριων σε αυτές, και εχθές, επίσης, έγιναν μεγάλες διαδηλώσεις στο Μεξικό ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της κρατικής εταιρείας πετρελαίου, η οποία για να συμβεί απαιτεί αναθέωρηση του συντάγματος του κράτους αυτού.

Στην νότια Ευρώπη η κρίση του Κράτους (αναδιάρθρωση με μοχλό τη συνεχή κρίση δημόσιου χρέους) εμφανίζεται ως κατάρρευση του πολιτικού σκηνικού και αδυναμία δημιουργίας ενός άλλου (κάτι που επηρεάζει έμμεσα και τις ανατολικές χώρες στις οποίες η πολιτική σύγκλιση με το νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό ήταν ταχύτατη, τα αποτελέσματα είναι εμφανή σε Βουλγαρία, Σλοβενία αλλά και Ρωσία). Στη Σουδία μετά την Αγγλία, οι ταραχές των αποκλεισμένων όρισαν την κρίση του Κράτους ως κρίση ενσωμάτωσης/αποκλεισμού του προλεταριάτου στην διαδικασία παραγωγής αξίας. Στις ΗΠΑ και στη Βρετανία η αδυναμία του κράτους να δημιουργήσει συναίνεση γύρω από έναν ακόμη ιμπεριαλιστικό πόλεμο (έναν πόλεμο που εξάγει το κοινωνικό ζήτημα του κράτους που επιτίθεται) είναι επίσης μια μορφή εμφάνισης της κρίσης του Κράτους. Η αδυναμία συναίνεσης γύρω από αυτόν τον πόλεμο είναι σημαντική καθώς η δεύτερη φάση της αναδιάρθρωσης αποτελεί μεταξύ άλλων και παραγόμενη διευθέτηση της κρίσης της ζωνοποίησης του κεφαλαίου. Η νέα περιφερειοποίηση που είναι αναγκαία πτυχή της δεύτερης φάσης της αναδιάρθρωσης (και επίλυση της κρίσης του Κράτους που κυοφορεί) δεν μπορεί να συμβεί χωρίς την εμπλοκή της ταξικής πάλης στα κράτη που προσπαθούν να την επιβάλλουν όπως φαίνεται (μια εξέλιξη που σχετίζεται με το γεγονός ότι η ζωνοποίηση αναπαράγεται και στο εσωτερικό των “ανεπτυγμένων” κρατών).

Στα κράτη της ανατολικής και νοτιοανατολικής ασίας στα οποία βασίζεται σε σημαντικό βαθμό η παγκόσμια συνδιασμένη συσσώρευση κεφαλαίου (και είναι πιθανό να βασιστεί ακόμη περισσότερο στο μέλλον μετά από τη διαφαινόμενη κατάρρευση της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας των BRIS και της Τουρκίας) η κρίση παίρνει επίσης τη μορφή της κρίσης του Κράτους, παρά τις επιμέρους διαφορές. Στο Μπαγκλαντές η σύγκρουση έχει και στοιχεία εργατικού κινήματος και στοιχεία που προσομοιάζουν στα κινήματα του Μαγκρέμπ και της Τουρκίας, στην Κίνα το εργατικό στοιχείο είναι εντονότερο και συνδιάζεται με σκληρές συγκρούσεις γύρω από την απαλλοτρίωση γης, οι οποίες μορφοποιούν την πολιτική κρίση στο κράτος αυτό.

Η κρίση του Κράτους είναι ο τρόπος που παράγεται η καπιταλιστική κρίση στο επίπεδο της αναπαραγωγής των τάξεων, είναι μια σημαντική μορφοποίηση της εποχής των ταραχών και της άνισης δυναμικής της. Στο Κράτος, στη δυσκολία του να αναδιαρθρωθεί,  να ενσωματώσει την ταξική πάλη στις δομές του, να επανορίσει τους όρους της κοινωνικής ειρήνης, να τιθασεύσει το υπεράριθμο προλεταριάτο, να κατανείμει την εργασιακή δύναμη ικανοποιητικά με βάση το φύλο, την ηλικία ή/και τη φυλή της και να διασφαλίσει την διαφοροποιημένη υποτίμηση της εργασιακής δύναμης συνολικά, να συνεχίσει την πορεία του μέσα σε ευρύτερα περιφερειακά υπερ-κρατικά σχήματα και πιθανόν να απο-εθνικοποιηθεί μέσα σε αυτά, σε όλα αυτά τα στοιχεία είναι που συναντιούνται προς το παρόν όλες οι ετερόκλητες αντιφάσεις, σε όλα αυτά τα στοιχεία και στη συνάρθρωση τους μορφοποιείται ο τρόπος σύνδεσης της εκμετάλλευσης με όλες τις αντιφάσεις της αναπαραγωγής των τάξεων (φύλο-οικογένεια, θρησκεία, φυλή, νεολαία-εκπαίδευση, ένταξη/αποκλεισμός) και τους παραγόμενους συνδυασμούς των αντιφάσεων αυτών.

Το τέλος του εργατικού κινήματος, δηλαδή το τέλος του ορίζοντα μιας κοινωνίας στην οποία όλοι θα είναι εργάτες, είναι επίσης στοιχείο της κρίσης του Κράτους. Οι προλετάριοι και οι προλετάριες δεν έχουν ως ορίζοντα της δραστηριότητας τους την κατάκτηση της εξουσίας από το κόμμα “τους”, άρα δεν έχουν ως σαφή ορίζοντα τους τη διαχείριση ενός “άλλου τύπου” Κράτους. Αυτή η απουσία είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί θέτει το πρόβλημα της επανάστασης με αρνητικούς όρους.  Όταν δεν υπάρχει ο ορίζοντας μιας κοινωνίας στην οποία όλοι θα είναι εργάτες, υπονομεύεται ταυτόχρονα και η επίλυση των αντιθέσεων τις οποίες “τακτοποιούσε” η ηγεμονία του κοινωνικού ρόλου του εργάτη. Οι πρώην δευτερεύουσες αντιθέσεις παράγονται στον κύκλο αυτό ως άλυτες αντιφάσεις, όλα είναι σε καθεστώς αμφισβήτησης όχι όμως ως προς την ιεραρχία τους, όπως συνέβαινε μέχρι τον προηγούμενο κύκλο, αλλά ως προς την ύπαρξη τους. Δεν τίθεται θέμα “ισότητας” πλέον, τίθεται θέμα κατάργησης των ρόλων και των ταυτοτήτων, δηλαδή, θέμα κατάργησης του προλεταριάτου. Αυτή η απουσία του ορίζοντα της κοινωνίας των εργατών και της κατάληψης της κρατικής εξουσίας, όμως, ενώ ορίζει το πρόβλημα (την κατάργηση όλων των κοινωνικών ρόλων) αρνητικά, και παράγει την ανάδυση των πρών δευτερουσών αντιφάσεων στην επιφάνεια της συγκυρίας, αδυνατεί να θέσει το ζήτημα της κατάργησης των κοινωνικών ρόλων με θετικό τρόπο. Ενώ απουσιάζει η κατάληψη της κρατικής εξουσίας από τον ορίζοντα και τη δυναμική της συγκυρίας, δεν ηγεμονεύει η κατάργηση του ίδιου του Κράτους ως ορίζοντας, ένα στοιχείο αναγκαίο για την κατάργηση όλων των διαμεσολαβήσεων που συγκροτούν την ταξική κοινωνία.

Το αποτέλεσμα αυτής της αντιφατικής κατάστασης είναι η μεταβατική περίοδος, η δεύτερη φάση της αναδιάρθρωσης που συντελείται από την αρχή του κύκλου του νεοφιλελεύθερου-χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού (από τη σκοπιά του κεφαλαίου), η μορφοποίηση της φάσης αυτής ως “εποχή των ταραχών” (από τη σκοπιά του προλεταριάτου). Ο ορίζοντας της κατάργησης του Κράτους, ως αναγκαίου κομμουνιστικού μέτρου, δεν μπορεί να αποτυπωθεί σε επίπεδο πολιτικού προγράμματος και να διαδοθεί από μια “πεφωτισμένη ηγεσία” στις προλεταριακές μάζες (οι αναρχικές πολιτικές οργανώσεις που ευαγγελίζονται την κατάργηση του Κράτους ως πρόγραμμα επιβεβαιώνουν με αυτόν τον τρόπο την καθήλωση τους στον προηγούμενο κύκλο αγώνων). Κάθε πολιτικό πρόγραμμα, ακόμη και το πιο ριζοσπαστικό προυποθετει την ύπαρξη θεσμών διαμεσολάβησης των κοινωνικών σχέσεων (ακόμη και “αμεσοδημοκρατικής” ή συμβουλιακής!) για την υλοποίηση του. Συνεπώς το Κράτος, μέσα σ’αυτό το θεωρητικό σύμπαν, για να καταργηθεί πρέπει πρώτα να κατακτηθεί, να υπάρξει μια μεταβατική περίοδος κατάργησης του (μια προοπτική που εξαντλείται στη συνεχή επίκληση της ανάστασης του νεκρού εργατικού κινήματος και της εργατικής δημοκρατίας που του αντιστοιχεί, εκεί είναι που συναντιούνται οι πολιτικές οργανώσεις όλου του “επαναστατικού” φάσματος).

Ο ορίζοντας της κατάργησης του Κράτους μπορεί να παραχθεί μόνο μέσα στη συνεχή ανανέωση των συνθηκών ύπαρξης των αγώνων που συναποτελούν την εποχή των ταραχών. Η ίδια η αναπαραγωγή του αγώνα, η ταύτιση της δραστηριότητας του αγώνα με το στόχο του, μόνο αυτή η δυναμική που έρχεται συνεχώς σε ρήξη με τον εαυτό της, που αμφισβητεί συνεχώς την καθήλωση στις όποιες “επιτυχίες” της, μπορεί στην ιστορική περίοδο που διανύουμε να είναι η παραγωγή της επανάστασης.