Δημοσιεύεται παρακάτω ένα κείμενο από το τεύχος no145 του περιοδικού  Echanges  (φθινόπωρο 2013). Έχει σημασία η κριτική στην αυτοδιαχείριση να συνοδεύεται και από αναφορές σε σύγχρονα συγκεκριμένα παραδείγματα πέραν της αναγκαίας θεωρητικής κριτικής, ειδικά από τη στιγμή που εδώ στην Ελλάδα απέχουμε ακόμα από το να αποκτήσει η λεγόμενη “συνεργατική οικονομία” το οικονομικό και κοινωνικό βάρος που έχει στη Γαλλία (10% της οικονομικής δραστηριότητας, 2.4 εκατ. εργαζόμενοι). Η αυτοδιαχειριστική ιδεολογία και η κριτική της αποτελούν και θα αποτελούν ένα από τα σύγχρονα πεδία αντιπαράθεσης εντός οποιουδήποτε χώρου, “πολιτικού” ή “κοινωνικού”, καθώς η καπιταλιστική αναδιάρθρωση θα εντείνεται ενσωματώνοντας και τις λογικές της “αλληλέγγυας οικονομίας”. 

Α.

Στις 24 Ιουλίου, το υπουργικό συμβούλιο ολοκλήρωσε τη συζήτηση πάνω σε ένα σχέδιο νόμου με τίτλο «Κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία (KAO)» τροποποιώντας το καθεστώς λειτουργίας των εσεπ (εργατικών συνεταιρικών εταιρειών παραγωγής), το οποίο στη Γαλλία προσδιορίζει και το νομικό πλαίσιο των συνεργατικών· ειπωμένο αλλιώς, τον τρόπο με τον οποίο η αυτοδιαχείριση πρέπει να λειτουργεί υπό το κεφάλαιο. Αυτό το σχέδιο, το οποίο προορίζεται να έρθει στη Βουλή τον Νοέμβριο, προβλέπει κυρίως τους τρόπους με τους οποίους οι μισθωτοί μιας επιχείρησης θα μπορούν να την ανακτούν σε περίπτωση θανάτου του ιδιοκτήτη. Δεν είναι ούτε χρήσιμο ούτε απαραίτητο να μπούμε στις λεπτομέρειες αυτού του σχεδίου –το οποίο δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να συμπληρώνει την ήδη υπάρχουσα νομοθεσία πάνω στις συνεργατικές και να προωθεί τη δημιουργία μιας εσεπ υπό αυτές τις συγκεκριμένες συνθήκες– ειδικά από τη στιγμή που μπορεί να αλλάξει μέχρι να ψηφιστεί.

Οι συνεργατικές παραγωγής ή κατανάλωσης, αγροτικές ή βιομηχανικές, είναι πλήρως ενσωματωμένες σε αυτόν τον κόσμο. Συχνά, δεν αποτελούν παρά ένα πρακτικό πλαίσιο συγκάλυψης μιας κατάστασης που μοιάζει με οποιαδήποτε καπιταλιστική επιχείρηση και επιπλέον, σε σύγκριση με την κυριαρχία των πολυεθνικών, υποβιβάζονται στις τάξεις του οικονομικού περιθωρίου.

Επιπλέον, δεν πρόκειται εδώ να ασκηθεί θεωρητική κριτική στην αυτοδιαχείριση, αλλά μόνο να εξεταστεί τι συνιστούν πραγματικά οι συνεργατικές εντός του καπιταλιστικού συστήματος και ποιος είναι ο ρόλος που η παρουσία τους μπορεί να παίξει λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο του παγκόσμιου παραγωγικού συστήματος. Δύο ακραία παραδείγματα επιτρέπουν να εντοπίσουμε την κατεύθυνση πάνω στην οποία μπορεί να εξελιχθεί κάθε συνεργατική.

Οι πρόσφατες [μέσα στο 2012] απεργίες στην Ιταλία αποκάλυψαν ότι όλος ο κλάδος των logistics οργανώνεται με τη μορφή συνεργατικών, κάτι που επιτρέπει –παράδοξο όσον αφορά την ίδια την αρχή της αυτοδιαχείρισης– την πλήρη παράκαμψη της εργατικής νομοθεσίας και την εγγύηση της μάξιμουμ εκμετάλλευσης της εργασιακής δύναμης. Είναι πολύ απλό, οι όποιοι διευθυντές –και στην πλειοψηφία τους ιδιοκτήτες– των συνεργατικών υποχρεώνουν τους υποψήφιους μισθωτούς να είναι συνεργάτες· κάτι που τους αποκλείει από τη συνθήκη του μισθωτού και τις εξασφαλισμένες κοινωνικές εγγυήσεις και τα πλεονεκτήματα των μισθωτών. Αυτό επιτρέπει μια εκμετάλλευση χωρίς νομικά όρια, μιας και [οι συνεργάτες] εκμεταλλεύονται τους εαυτούς τους όπως κάθε «ανεξάρτητος».

Ένα άλλο παράδειγμα δίνει η ισπανική Mondragon, μια συνεργατική την οποία οι κύκλοι της αυτοδιαχείρισης αναφέρουν συχνά. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια κοινοπραξία υπεργολάβων διάσπαρτων ανά την υφήλιο, η οποία δεν έχει τίποτα το συνεργατικό· χάρις σε αυτή την διεθνοποίηση, ο κύκλος εργασιών της φτάνει περίπου στο ύψος μόνο του διαφημιστικού προϋπολογισμού μιας άλλης διεθνούς κοινοπραξίας, της κορεατικής chaebol κοινοπραξίας Samsung. Η πρόσφατη πτώχευση της Fagor Electromedicos, θυγατρικής της Mondragon, δείχνει την καπιταλιστική κυριαρχία πάνω στις δραστηριότητες των συνεργατικών.

Θα μπορούσαμε επ’ αόριστον να πολλαπλασιάζουμε τις καπιταλιστικές παραλλαγές των συνεργατικών ανά τον κόσμο, με την αυτοδιαχειριστική καθαρότητα να κρατιέται μόνο για τις πολύ μικρές συνεργατικές και επιπλέον μόνο για πολύ συγκεκριμένους τομείς της οικονομίας· αυτές [τις συνεργατικές] που χρησιμεύουν ως στήριγμα της αυτοδιαχειριστικής ιδεολογίας. Αυτή η ιδεολογία αγνοεί το απλό γεγονός ότι κάθε οικονομική δραστηριότητα εντός του καπιταλιστικού κόσμου είναι υποχρεωμένη λιγότερο ή περισσότερο να υποτάσσεται στους κανόνες λειτουργίας αυτού του συστήματος. Ενώ λέγεται ότι οι συνεργατικές κάθε είδους αφορούν σχεδόν το 10% της οικονομικής δραστηριότητας στη Γαλλία και 2,4 εκατομμύρια εργαζόμενους, δε λέγεται ποτέ αυτό που κρύβεται πίσω από αυτούς τους αριθμούς: πολλές ιδιωτικές επιχειρήσεις που δεν έχουν τίποτα ή σχεδόν τίποτα να κάνουν με τις αρχές που προωθεί η εργατική αυτοδιαχείριση. Η συνεργατική προτάσσεται ανάλογα με τα γούστα ως λύση για την επιβίωση ενός συστήματος, το οποίο δεν καταλήγει να επιλύσει τις αντιφάσεις του παρά πέφτοντας σε άλλες αντιφάσεις· εντούτοις, δε θα έπρεπε να εμφανίζεται ως πανάκεια όπως φαίνεται από τις πρόσφατες τάσεις να προωθείται το σύνθημα της «επανάκτησης [reprise] της καπιταλιστικής επιχείρησης από τους εργαζόμενούς της».

Τρία πρόσφατα παραδείγματα επιτρέπουν να πάρουμε μια ιδέα των δυσκολιών, τις οποίες συναντά η δέσμευση σε αυτήν την οδό διάσωσης μιας επιχείρησης που έχει δυσκολίες ή ενός τμήματος που κλείνει εξαιτίας της οικονομικής στρατηγικής μιας πολυεθνικής.

Fralib στο Gemenos κοντά στη Μασσαλία. Μόνο ένα μέρος των μισθωτών (77) καταλαμβάνουν το εργοστάσιο επεξεργασίας τσαγιού και βοτάνων του trust Unilever που είναι κλειστό εδώ και δυο χρόνια. Το πρότζεκτ της εσεπ που θα ήθελαν να δημιουργήσουν προϋποθέτει την επαναφορά μιας μάρκας [προϊόντος] που έχει δεσμεύσει η Unilever, αλλά η πολυεθνική αρνείται απολύτως αυτό το αίτημα, ακόμα και με όρους υπεργολαβίας.

Ένα από τα ιδιαίτερα σημεία αυτού του πρότζεκτ ήταν η επαναγορά του οικοπέδου και των κτιρίων του εργοστασίου από την αστική Κοινότητα, η οποία θα τα έθετε στη διάθεση της μελλοντικής εσεπ. Αυτή η αποσύνδεση του σταθερού από το μεταβλητό κεφάλαιο πρόκειται να ξαναβρεθεί στην εσεπ που συστάθηκε μετά την πτώχευση της Seafrance[1].

Seafrance στο Calais. Κατά τη διάλυση της Seafrance, επιχείρησης που εκμεταλλευόταν την ακτοπλοϊκή σύνδεση Calais-Douvres, τα τρία φέρι της αγοράστηκαν από την Eurotunnel, ένα γκρουπ που εκμεταλλεύεται το τούνελ κάτω από τη Μάγχη, [και συγκεκριμένα] από τη [σιδηροδρομική] θυγατρική της την Europorte, η οποία μετά από αυτή την αγορά απέκτησε και έναν κλάδο ναυτικών μεταφορών. Αλλά αυτή η εφοπλιστική δραστηριότητα πήρε έναν πολύ συγκεκριμένο χαρακτήρα: η εκμετάλλευση των εν λόγω πλοίων για τη μετακίνηση στο στενό της Μάγχης ανατέθηκε σε μια εσεπ, που συστάθηκε από τους πρώην μισθωτούς της Seafrance, με την ονομασία MyFerryLink.

Αυτή η εσεπ τα πήγαινε καλά, σε σημείο που τον Αύγουστο του 2013 έλεγχε το 11% της κυκλοφορίας στο στενό της Μάγχης και το γκρουπ Eurotunnel έλεγχε λοιπόν [συνολικά] περισσότερο από το ήμισυ αυτής της κυκλοφορίας. Εδώ είναι που τα πράγματα χάλασαν για την εσεπ. Η Μεγάλη Βρετανία, χώρα ελεύθερου ανταγωνισμού, έθεσε στην πραγματικότητα εμπόδια σε αυτόν τον ανταγωνισμό για να προστατεύσει τα συμφέροντα του βρετανικού κεφαλαίου. Μια εταιρεία φέρι, η P&O την οποία ο ανταγωνισμός αφορούσε περισσότερο, και μια άλλη δανική εταιρεία, η DFDS Seaways (η οποία συνδέεται με τον γάλλο εφοπλιστή Louis Dreufus), προσέφυγαν στη βρετανική «Επιτροπή Ανταγωνισμού» ενάντια στη Eurotunnel υποστηρίζοντας ότι η αγορά και εκμετάλλευση των πλοίων της Seafrance έθετε την Eurotunnel σε καθεστώς μονοπωλίου με αποτέλεσμα να μπορεί να καθορίζει αυθαίρετα τις τιμές. Η πρώτη απόφαση τις δικαίωσε διατάζοντας την Eurotunnel να πουλήσει δυο από τα τρία πλοία με ποινή τον αποκλεισμό από το λιμάνι του Douvres. Πρόκειται για μια τρελή [cornélienne] κατάσταση μιας και η απόφαση του εμπορικού δικαστηρίου του Παρισιού, που απέδωσε τα τρία πλοία στην Eurotunnel, εμπεριείχε μια ρήτρα που της απαγόρευε την πώληση των πλοίων.

Στις 4 Δεκεμβρίου, όμως, το βρετανικό εφετείο επέτρεψε στα πλοία της MyFerryLink να συνεχίζουν να συνδέουν το Calais με το Douvres. Αλλά όλη η υπόθεση δείχνει τα όρια της χρήσης της συνεργατικής μορφής, η οποία σε αυτή την περίπτωση δεν αποτελεί εν τέλει παρά έναν οργανισμό διαχείρισης (σαφώς ιδιαίτερης αυτοδιαχείρισης) της εργασιακής δύναμης προς όφελος ενός καπιταλιστή.

Goodyear στην Amiens. Μια λειτουργία παρόμοιου τύπου επιχειρήθηκε στο εργοστάσιο ελαστικών της Goodyear στην Amiens. Κι εκεί, επίσης, μια εσεπ θα ανακτούσε την κατασκευή αγροτικών ελαστικών με τον όρο ότι η Goodyear θα της παραχωρούσε ή τη μάρκα ή την υπεργολαβία. Οπωσδήποτε, όπως και στην περίπτωση της Fralib, το trust διαφώνησε και τα πράγματα έχουν πάρει τη δικαστική οδό όπως και στην προηγούμενη περίπτωση του εργοστασίου της Continental κοντά στην Compiègne. Σε κάθε περίπτωση, αν αυτή η λύση μπορούσε να τεθεί σε εφαρμογή, η εσεπ δε θα αποτελούσε παρά έναν κρίκο στην αλυσίδα ενός ισχυρού καπιταλιστικού γκρουπ, το οποίο θα επέβαλε το σύνολο των καθοριστικών οικονομικών παραγόντων· στην τελική, των συνθηκών διαχείρισης της εργασιακής δύναμης. Οι αποφάσεις των «συνεργατών» θα καθορίζονταν πλήρως από εξωτερικούς παράγοντες που βρίσκονται στα χέρια του κεφαλαίου, με την εξαίρεση ορισμένων όρων [modalités] χωρίς πραγματική επίδραση στις συνθήκες εκμετάλλευσης. Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι το είδος της συνεργατικής που θα ανακτούσε μια οποιαδήποτε δραστηριότητα και ότι η κάπως απατηλή πραγματικότητα μιας τέτοιας οδού, κάτι που αναφέρεται πολύ λίγο στο σχέδιο νόμου «Κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία», δεν αποτελούν παρά πολιτικά μπαλώματα [replâtrage] μπροστά στο τεράστιο μέγεθος της κρίσης του κεφαλαίου.

H.S.